بلندیهای جولانجَوْلان (یا جُولان یا بلندیهای جولان)، از مناطق مهم خاورمیانه، واقع در جنوب غربی سوریه، جزو استان قُنَیطرَه می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - اهمیت منطقه جولان ۳ - منابع غنی آبی جولان ۴ - آب و هوا ۵ - عشایر منطقه ۶ - اقتصاد جولان ۷ - جمعیت منطقه ۸ - آثار قدیمی ۹ - پیشینه جولان ۱۰ - نام‌ها و وجه تسمیه ۱۱ - شروع تاریخ جولان ۱۲ - حاکمان جولان ۱۳ - جولان قبل و بعد از اسلام ۱۴ - جنگ‌های جولان ۱۵ - تعیین مرز سوریه و فلسطین در جولان ۱۶ - تبدیل شدن جولان به منطقه نظامی ۱۷ - اشغال جولان توسط اسرائیل ۱۸ - تلاش اسرائیل بر بدست آوردن جولان ۱۹ - فهرست منابع ۲۰ - پانویس ۲۱ - منبع ۱ - مساحت و موقعیت جولانجولان فلات نسبتاً مرتفعی به مساحت تقریبی ۲۷۶، ۱ کیلومتر مربع است که با سوریه، لبنان، فلسطین و اردن مرز مشترک دارد. میانِ َ۴۱ ۳۲ تا َ۱۵ ۳۳ عرض شمالی و َ۳۷ ۳۵ تا َ۵۷ ۳۵ طول شرقی واقع است. طول آن از شمال به جنوب بیش از ۶۵ کیلومتر و عرض آن بین ۱۲ تا ۲۵ کیلومتر است. [۱]
محمد مصلح، الجولان، ج۱، ص ۱.
رود اردن و دریاچه طبریه در مغرب، آن را از فلسطین جدا می‌سازند. رود یرموک در جنوب، حد فاصل جولان و اردن است. در شمال، کوه حِرمون (جبل‌الشیخ)، که بر جولان مشرف است، آن را از لبنان جدا می‌کند و در مشرق نهرالعَلاّن و حوضه‌های کم ارتفاع طبیعی نَقَره و جَیدور، جولان را از حوران جدا می‌سازد [۲]
احمد یحیی افنیخر، الجولان: الارض الاسیره، ج۱، ص ۱۷ـ ۱۸.
[۳]
د. جودائیکا، ذیل مادّه جولان.
[۴]
د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل مادّه جولان.
۲ - اهمیت منطقه جولانیکی از دلایل اهمیت جولان، اشرافِ آن بر سرزمین‌های مجاور است. بیشتر منطقه جولان بیش از پانصد متر از سطح آبهای آزاد ارتفاع دارد. به جز قسمت شمالی، ارتفاعات جولان متشکل از دو رشته کوه است: رشته کوه اول، در مرکز جولان، از شمال غربی شهر قنیطره آغاز می‌شود و به سمت جنوب شرقی امتداد می‌یابد. رشته کوه دوم، در جنوب جولان، از جنوب قنیطره تا روستای رَفید، تقریباً با جهت شمال به جنوب، امتداد یافته است. در مرکز و جنوب جولان تپه‌هایی با ارتفاع بیش از هزار متر وجود دارد، مانند تپه عَموریه به ارتفاع ۲۲۶، ۱ متر در شمال‌غربی شهر قنیطره در مرکز جولان، که بلندترین نقطه جولان نیز به شمار می‌آید، و تپه آتشفشان ابوالنَدی به ارتفاع ۲۰۴، ۱ متر در جنوب غربی شهر قنیطره. [۵]
محسن توکلی، و جولان، ذیل مادّه جولان، کلید صلح و یا جنگ در خاورمیانه.
[۶]
محمد مصلح، الجولان، ج۱، ص ۱.
بخش جنوبی جولان کوچک‌ترین و ناهموارترین بخش این منطقه است. [۷]
حمید بیات، نقش بلندیهای جولان درآینده‌ی گفت‌وگوهای سوریه و رژیم صهیونیستی، ج۱، ص ۱۰۹۲.
۳ - منابع غنی آبی جولانمنطقه جولان سرچشمه منابع آبی مناطق مجاور در کشورهای سوریه، فلسطین، اردن و لبنان است. [۸]
حمید بیات، نقش بلندیهای جولان درآینده‌ی گفت‌وگوهای سوریه و رژیم صهیونیستی، ج۱، ص ۱۰۹۲.
بلندیهای جولان از حیث منابع آب سطحی و زیرزمینی بسیار غنی است، از جمله دریاچه مَسعَدَه در شمال شهر قنیطره و مشرق شهر مسعده، و دریاچه طبریه میان جولان و فلسطین واقع است و رودهای پرآبی چون رود اردن در مغرب جولان و رُقّاد در شمال جولان جاری است. [۹]
احمد یحیی افنیخر، الجولان: الارض الاسیره، ج۱، ص ۳۰ـ ۳۵.
۴ - آب و هواجولان آب و هوای خاصی دارد که به آب و هوای جولانی معروف است. [۱۰]
محسن توکلی، و جولان، ذیل مادّه جولان، کلید صلح و یا جنگ در خاورمیانه.
میانگین دمای سالانه در مناطق گوناگون جولان، بین ْ۱۴ تا ْ۱۹ است [۱۱]
الموسوعه العربیه، ج ۷، ص ۸۰۸.
این منطقه به سبب واقع شدن در ْ۳۲ تا ْ۳۳ عرض شمالی و قرار گرفتن در مسیر بادهای غربی، آب و هوایی معتدل و مرطوب و بالاترین بارش را در سوریه دارد. [۱۲]
احمد یحیی افنیخر، الجولان: الارض الاسیره، ج۱، ص ۳۰.
بارش سالانه آن بین ۳۵۰ تا ۶۵۰ میلیمتر است [۱۳]
احمد یحیی افنیخر، الجولان: الارض الاسیره، ج۱، ص ۳۰ـ۳۱.
که همراه با مراتع غنی، از قدیم در جذب عشایر به این منطقه مؤثر بوده است.۵ - عشایر منطقهآلفضل و آل‌نعیم از عشایر بزرگ منطقه و مَرازقه، قَصیرین، سَبارِجه، جَعاتین و وِیسه، عشایر کوچکی هستند که تاکنون در جولان به صورت پراکنده باقی مانده‌اند. [۱۴]
احمد وصفی زکریا، عشائرالشام، ج۲، ص ۳۹۱ـ ۳۹۵.
[۱۵]
فردریک جرارد پیک، تاریخ شرقی الاردن و قبائلها، ج ۲، ص ۲۱۳.
[۱۶]
فردریک جرارد پیک، تاریخ شرقی الاردن و قبائلها، ج ۲، ص ۲۶۰.
[۱۷]
فردریک جرارد پیک، تاریخ شرقی الاردن و قبائلها، ج ۲، ص ۲۷۰.
[۱۸]
فردریک جرارد پیک، تاریخ شرقی الاردن و قبائلها، ج ۲، ص ۳۴۴.
[۱۹]
فردریک جرارد پیک، تاریخ شرقی الاردن و قبائلها، ج ۲، ص ۳۵۹.
[۲۰]
فردریک جرارد پیک، تاریخ شرقی الاردن و قبائلها، ج ۲، ص ۳۶۴.
۶ - اقتصاد جولاناقتصاد جولان بر کشاورزی و دامداری استوار است. در شمال جولان سیب و گیلاس و بادام، در مرکز آن حبوبات، در بخش جنوبی حبوبات و زیتون، و در وادی‌های یرموک و معود موز و لیموشیرین به عمل می‌آید. [۲۱]
محسن توکلی، و جولان، ذیل مادّه جولان، کلید صلح و یا جنگ در خاورمیانه.
در مرکز جولان پرورش گاو، گاو میش ، بز، شتر و به ویژه گوسفند و مرغ رواج دارد. از معادن سُرب در کوه هرمون و مس در کوه‌های حرمون، ماسه کوارتز در کوه شیخ و مارن و گوگرد به ویژه در منطقه حَمَه بهره‌برداری می‌شود. [۲۲]
احمد یحیی افنیخر، الجولان: الارض الاسیره، ج۱، ص ۲۸ـ۲۹.
۷ - جمعیت منطقهدر ۱۳۷۹ ش/۲۰۰۰، جمعیت جولان حدود ۰۰۰، ۵۰۰ تن بوده است. تجمع جمعیت بیشتر در سه مرکز اصلی قنیطره، دامنه‌های جنوبی کوه حرمون و شمال جولان، و منطقه فیق در جنوب جولان است. [۲۳]
احمد یحیی افنیخر، الجولان: الارض الاسیره، ج۱، ص ۱۸.
۸ - آثار قدیمیبقایای قلعه صُبَیبه (قلعه نمرود)، آثار شهر بانیاس و باب‌الهوی در شمال از جمله آثار قدیمی جولان است. [۲۴]
احمد یحیی افنیخر، الجولان: الارض الاسیره، ج۱، ص ۲۹ـ۳۰.
۹ - پیشینه جولانواژه جولان، به معنای خاکی که باد آن را در سطح زمین جابه‌جا می‌کند، از ریشه ج و ل گرفته شده و بر موضع، کوه یا روستایی در شام اطلاق شده است. [۲۸]
محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغه، ج ۱۱، ص ۱۸۸.
[۲۹]
ابن‌سیده، المحکم و المحیط الاعظم فی اللغه، ج ۷، ص ۳۸۲.
در تورات (صحیفه یوشع‌بن نون، ۲۰:۸، ۲۱:۲۷) از شهر جولان یاد شده که سَلّوم [۳۰]
عبدالحکیم سلوم، دررالبیان فی تاریخ الجولان، ج۱، ص ۳.
آن را با جولان کنونی یکی دانسته است. نام جولان در اشعار عرب نیز بارها آمده است. [۳۱]
غیاث‌بن غوث اخطل، شعرالاخطل، ج ۱، ص ۲۶۹.
[۳۲]
عبیدبن حصین راعی نمیری، شعرالراعی النمیری، ج۱، ص ۱۲۷.
۱۰ - نام‌ها و وجه تسمیهیونانیان به این منطقه گولانیتیس می‌گفتند. [۳۳]
بوچر، ص ۱۵۷.
به این منطقه حارِثُ الجَولان هم گفته‌اند. [۳۴]
زیادبن معاویه نابغه ذبیانی، دیوان، ج۱، ص ۱۹۰.
[۳۶]
حسان‌بن ثابت، دیوان، ج ۱، ص ۱۹۵.
علت این تسمیه، انتسابِ آن به حارث‌بن ابی‌شمر غسّانی (از امرای غسانی، متوفی سال هشتم هجرت) است که احتمالاً در بخشی از جولان (یکی از مراکز غَسانیان که پایتختشان شهر بُصری' بود) فرمانروایی می‌کرد. وجه تسمیه دیگر را جولان دادن اسب‌ها و لشکریان در جنگ یرموک ذکر کرده‌اند. [۳۷]
احمد یحیی افنیخر، الجولان: الارض الاسیره، ج۱، ص ۲۲ـ۲۳.
۱۱ - شروع تاریخ جولانتاریخ آن از هزاره سوم پیش از میلاد، با ورود قبایل کنعانی به غرب سوریه آغاز می‌شود. در کتیبه‌هایی که در تلُ العَمارنه‌کشف شده، جولان جزو املاک فرعون‌ها ذکر شده است. [۳۸]
الموسوعه العربیه، ج ۷، ص ۸۰۹.
بر اساس مطالبی که در تورات آمده (برای نمونه رجوع کنید به سفر اعداد، فصل بیست‌ویک و بیست‌ودو)، در هزاره دوم پیش از میلاد، جولان یکی از مناطق هلال خصیب، محل چرای دام‌های اَموری‌های عرب‌تبار، که کوه جولان را مقدّس می‌دانستند، بود. ۱۲ - حاکمان جولاندر اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پیش از میلاد آرامی‌ها به منطقه جولان رفتند و در قسمت‌های گوناگون آن مستقر شدند. آنان پس از برقراری حکومت در دمشق، جولان را ضمیمه قلمرو خود کردند. [۳۹]
احمد اسماعیل علی، تاریخ بلادالشام، ج ۱، ص ۱۰۰ـ۱۰۱.
[۴۰]
احمد اسماعیل علی، تاریخ بلادالشام، ج ۱، ص ۱۰۶.
[۴۱]
جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج ۱، ص ۵۷۳ ـ ۵۷۸.
[۴۲]
عبدالحکیم سلوم، دررالبیان فی تاریخ الجولان، ج۱، ص ۷ـ۹.
با سقوط حکومت آرامی‌ها به دست آشوری‌ها (۷۳۲ ق م) جولان جزو قلمرو آشوری‌ها شد و با روی کار آمدن حکومت جدید بابلی‌ها (۷۲۱ ق م) به تصرف آنها در آمد. در قرن پنجم پیش از میلاد، ایرانیان، که حکومتشان تا سرزمین شام و رودهای اردن و عاصی گسترش یافته بود، جولان را نیز تصرف کردند [۴۳]
جرجی زیدان، العرب قبل‌الاسلام، ج۱، ص ۱۳۱ـ۱۳۴.
[۴۴]
جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ج ۲، ص ۶۲۶ـ۶۳۱.
[۴۵]
الموسوعه العربیه، ج ۷، ص ۸۱۰.
با روی کار آمدن سلوکیان در ۳۰۰ ق م، جولان صحنه درگیری میان سلوکیان و بَطالمه مصر شد و در ۶۴ ق م به دست رومیان افتاد. با روی کار آمدن رومیان شرقی در قرن سوم میلادی، جولان از توابع شهر بصری شد و تعداد ساکنان عرب آنجا افزایش یافت و در اواخر قرن سوم میلادی، جولان اقامتگاه قبایل تنوخ گردید که در شام به سر می‌بردند [۴۶]
احمد اسماعیل علی، تاریخ بلادالشام، ج ۱، ص ۵۲۸ ـ۵۲۹.
[۴۷]
الموسوعه العربیه، ج ۷، ص ۸۱۰.
۱۳ - جولان قبل و بعد از اسلامجولان پیش از اسلام، مثل بیشتر نقاط شام، تابع غسانیان بود که از قرن سوم میلادی به مدت چهار قرن حکومت‌هایی تشکیل داده بودند. [۴۸]
بوچر، ص ۷۱.
[۴۹]
یوسف دبس، مختصر تاریخ سوریه، ج ۱، ص ۲۴۵ـ۲۴۶.
[۵۰]
عبدالحکیم سلوم، دررالبیان فی تاریخ الجولان، ج۱، ص ۱۲.
در زمان ورود اسلام به شام، جولان تابع اردن و وابسته به شام بود و علاوه بر کوره (استان)، شهر نیز خوانده می‌شد. پس از ورود اسلام بلافاصله ضمیمه جُنْد دمشق گردید. مسلمانان در سال ۱۳، در زمان حکومت ابوبکر (۱۱ـ۱۳)، جنوب جولان را فتح کردند [۵۱]
محمدبن عبداللّه ازدی، تاریخ فتوح‌الشام، ج۱، ص ۸۴.
[۵۲]
محمدبن عمر واقدی، فتوح‌الشام، ج ۱، ص ۱۳۹.
[۵۳]
محمدبن عمر واقدی، فتوح‌الشام، ذیل جابیه.
که نبرد یرموک از شواهد آن است و در آن مسلمانان بر جنوب شامات مسلط شدند. با این حال، این گفته بلاذری که شهر جولان، از توابع اردن، در زمان عمربن خطّاب (حک: ۱۳ـ۲۳)، به وسیله شُرَحْبیل‌بن حَسَنَه و به صلح فتح شد، نشان می‌دهد که فتوحات مسلمانان در جولان در زمان خلافت عمر تکمیل و از آنجا به بقیه شامات گسترش یافته است. مؤلفان مسلمان قرن‌های سوم تا ششم از جولان نام برده‌اند. [۵۸]
ابن‌فقیه، البلدان، ج۱، ص ۱۰۵.
[۶۰]
مقدسی، ج۱، ص ۱۵۴.
۱۴ - جنگ‌های جولاندر سال ۵۰۰/ ۱۱۲۱، صلیبی‌ها جولان را غارت کردند. [۶۳]
رانسیمان، ج ۲، ص ۱۵۹.
[۶۴]
فردریک جرارد پیک، تاریخ شرقی الاردن و قبائلها، ج ۱، ص ۱۱۹.
[۶۵]
علی غامدی، بلادالشام قُبَیلَ الغزو المغولی، ج۱، ص ۲۳۴.
در حمله مغولان به شام در قرن هفتم، به ویژه پس از شکست آنان از ملک مظفر قُطُزْ در عین جالوت در ۶۵۸، جولان بار دیگر آسیب دید، ولی از آن پس تا آغاز تسلط عثمانی‌ها بر شام در اوایل سده دهم، آرامش نسبی داشت. [۶۹]
الموسوعه العربیه، ج ۷، ص ۸۱۰.
[۷۰]
حسن امین، غارات علی بلادالشام، ج۱، ص ۹۵ـ۱۰۱.
عثمانی‌ها تا اواخر جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ـ ۱۹۱۸) در جولان و دیگر مناطق سوریه حضور داشتند. در زمان آنها، جولان قضای وابسته به دمشق و مهم‌ترین راه ارتباطی دمشق با فلسطین و مصر بود. این موقعیت سبب ایجاد مراکزی چون قنیطره و نیز مهاجرت (بعضاً اجباری) گروه‌های گوناگونی به جولان گردید. [۷۱]
الموسوعه العربیه، ج ۷، ص ۸۱۱.
در زمان عثمانی‌ها (در اواسط سده سیزدهم)، سپاهیان مصری، به فرماندهی ابراهیم پاشا، جولان را اشغال کردند. این منطقه پس از جنگ جهانی اول تا زمان حضور نظامیان بریتانیایی در اواخر جنگ جهانی دوم در منطقه، به مدت ۲۱ سال تحت‌الحمایه فرانسویها بود. [۷۲]
الموسوعه العربیه، ج ۷، ص ۸۱۰ ـ ۸۱۱.
[۷۳]
عبدالحکیم سلوم، دررالبیان فی تاریخ الجولان، ج۱، ص ۳۷۴.
[۷۴]
ولید معلم، سوریه، ج۱، ص ۳۶۴ـ۳۷۲.
۱۵ - تعیین مرز سوریه و فلسطین در جولانهنگام حضور فرانسویها در منطقه، در ۱۳۰۲ ش/۱۹۲۳ مرز سوریه و فلسطین در جولان تعیین شد. [۷۵]
محمد مصلح، الجولان، ج۱، ص ۱۳۴ـ۱۳۶.
در زمان تسلط بریتانیا بر جولان، دو قلعه، یکی در مسعده در ۱۳۱۵ ش/۱۹۳۷ و دیگری نزدیک مسعده، احداث شد که قلعه اخیر به دروازه جولان معروف است. [۷۶]
مصطفی مراد دبّاغ، بلادنا فلسطین، ج ۶، قسم ۲، ص ۴۴۱.
۱۶ - تبدیل شدن جولان به منطقه نظامیدر ۱۳۲۷ ش/۱۹۴۸، به دلیل پناه بردن حدود شانزده هزار فلسطینی به جولان، به ویژه به‌سبب نگرانی رژیم اشغالگر قدس از اشراف ارتفاعات جولان بر سکونت‌گاه‌های اسرائیلی در مناطق پست و کم‌ارتفاع، جولان به منطقه‌ای نظامی بدل شد. [۷۷]
الموسوعه العربیه، ج ۷، ص ۸۱۱.
[۷۸]
پیتر بومونت، جرالدبلیک، ج۱، ص ۵۴۸.
[۷۹]
غلامرضا نجاتی، جنگ چهارم اعراب و اسرائیل، ج۱، ص ۸۵.
در ۱۳۲۸ ش/۱۹۴۹، با اعلام آتش بس میان سوریه و رژیم صهیونیستی، که در پی اولین برخورد نظامی اعراب و اسرائیل (۱۳۲۷ ش) روی داد، مرزهای سوریه با فلسطین اشغالی در جولان، در چهار منطقه خالی از اسلحه (بانیاس، حوله ـ کَعْوَش، عامریه ـ حاصل، و منطقه دریاچه طبریه) تعیین شد، که صهیونیستها بارها به آنها حمله کردند. [۸۰]
محمد مصلح، الجولان، ج۱، ص ۱۱ـ۲۷.
[۸۱]
الموسوعه العربیه، ج ۷، ص ۸۱۱.
۱۷ - اشغال جولان توسط اسرائیلدر خرداد ۱۳۴۶/ ژوئن ۱۹۶۷، در جنگ شش روزه، اشغالگران صهیونیست با هجوم گسترده به سوریه، جولان را تصرف کردند . [۸۲]
بل، ص ۳۸۸ـ۳۹۰.
[۸۳]
پیتر بومونت، جرالدبلیک، ج۱، ص ۵۲۷.
[۸۴]
غلامرضا نجاتی، جنگ چهارم اعراب و اسرائیل، ج۱، ص ۸۷ ـ۹۰.
و بلافاصله به احداث شهرکهای یهودی نشین در جولان پرداختند. در ۱۳۴۸ ش/۱۹۶۹ نیز طرح اسکان و توسعه جولان، با هدف اسکان بیشتر یهودیان در منطقه و احداث شهر جولان، و در ۱۳۵۲ ش/ ۱۹۷۳ طرح توسعه کشاورزی و احداث شهرکهای زراعی در بخشهای شمالی و مرکزی و جنوبی جولان و طرحهای صنعتی به اجرا در آمد. [۸۵]
خالد عاید، شهرک‌سازی در اراضی اشغالی، ج۱، ص ۲۹۸ـ۲۹۹.
۱۸ - تلاش اسرائیل بر بدست آوردن جولاندر اوایل مهر ۱۳۵۲/ اوایل اکتبر ۱۹۷۳، هم زمان با حمله نیروهای مصری به صحرای سینا، ارتش سوریه نیز به مواضع صهیونیستها در بلندیهای جولان حمله کرد و ضمن آزادسازی قنیطره در نخستین حملات، جولان و اراضی اشغال شده را پس گرفت، ولی اندکی بعد قسمت عمده این منطقه بار دیگر اشغال شد و در هر صورت، خط آتش جدیدی ایجاد شد که بر اساس آن قنیطره و آبادیهای مهمی چون حمیدیه، قحطانیه و رفید جزو سوریه شد. [۸۶]
غلامرضا نجاتی، جنگ چهارم اعراب و اسرائیل، ج۱، ص ۸۷ ـ۹۰.
[۸۷]
الموسوعه العربیه، ج ۷، ص ۸۱۱.
[۸۸]
احمد یحیی افنیخر، الجولان: الارض الاسیره، ج۱، ص ۶۱ـ۶۹.
(درباره خط آتش‌بس ۱۳۲۸ ش/۱۹۴۹ و ۱۳۴۶ش/ ۱۹۶۷ رجوع کنید به این آدرس [۸۹]
محمد مصلح، الجولان، ج۱، ص ۱۳۴ـ۱۳۶.
) (در باره مسیر تهاجمات رژیم صهیونیستی به جولان، موقعیت آبادیهای جولان و نیز پراکندگی شهرکهای جدیدالاحداث یهودی‌نشین در آن رجوع کنید به این آدرس. [۹۰]
گیلبرت، ص ۶۹ـ ۷۰.
[۹۱]
گیلبرت، ص ۷۲.
[۹۲]
گیلبرت، ص ۱۱۹ـ۱۲۰.
).رژیم صهیونیستی، به منظور جدا کردن جولان از سوریه، سیاست‌های خود را بر ساخت شهرکهای یهودی نشین در مناطق مرکزی جولان متمرکز کرد. در ۱۳۶۰ ش/۱۹۸۱، انضمام جولان به رژیم صهیونیستی در مجلس این رژیم تصویب شد. با آنکه جولان محور مذاکرات صلح در برابر زمین (در ۱۳۷۰ ش/۱۹۹۱ در شهر مادرید) بود و در مذاکرات ۱۳۷۲ ش/ ۱۹۹۳، جزو سوریه شناخته شد، اما مسئله جولان و اشغال اراضی هنوز پایان نیافته است. [۹۳]
الموسوعه العربیه، ج ۷، ص ۸۱۲.
[۹۴]
الموسوعه العربیه العالمیه، ذیل «الجولان، مرتفعات».
۱۹ - فهرست منابع(۱) علاوه بر كتاب مقدّس. عهد عتیق؛ (۲) ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوك مصر و القاهره، قاهر [? ۱۳۸۳(ـ۱۳۹۲/ )? ۱۹۶۳(ـ ۱۹۷۲؛ (۳) ابن‌خرداذبه، المسالک و الممالک؛ (۴) ابن‌درید، كتاب جمهره اللغه، چاپ رمزی منیربعلبكی، بیروت ۱۹۸۷ـ ۱۹۸۸؛ (۵) ابن‌سیده، المحكم و المحیط الاعظم فی اللغه، قاهره ۱۳۷۷ـ۱۳۹۳/ ۱۹۵۸ـ۱۹۷۳؛ (۶) ابن‌شداد، الاعلاق الخطیره فی ذكر امراء الشام و الجزیره، ج ۱، قسم ۱، چاپ یحیی زكریا عبّاره، دمشق ۱۹۹۱؛ (۷) ابن‌فقیه؛ (۸) غیاث‌بن غوث اخطل، شعرالاخطل، چاپ فخرالدین قباوه، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹؛ (۹) محمدبن محمد ادریسی، كتاب نزهه المشتاق فی اختراق الا´فاق، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹؛ (۱۰) محمدبن عبداللّه ازدی، تاریخ فتوح‌الشام، چاپ عبدالمنعم عبداللّه عامر، قاهره ۱۹۷۰؛ (۱۱) محمدبن احمد ازهری، تهذیب اللغه، ج ۱۱، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره )بی‌تا.(؛ (۱۲) احمد اسماعیل علی، تاریخ بلاد الشام، دمشق ۱۹۹۸؛ (۱۳) احمد یحیی افنیخر، الجولان: الارض الاسیره، دمشق ۲۰۰۳؛ (۱۴) حسن امین، غارات علی بلادالشام، )دمشق( ۱۴۲۱/۲۰۰۰؛ (۱۵) عبداللّه‌بن عبدالعزیز بكری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع، چاپ مصطفی سقا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ (۱۶) جان بویربل، جنگ طولانی اعراب و اسرائیل از ۱۹۴۶، ترجمه ابوطالب صارمی، تهران ۱۳۴۹ ش؛ (۱۷) بلاذری (بیروت)؛ (۱۸) پیتر بومونت، جرالدبلیك، و مالكوم واگ واستاف، خاورمیانه، ترجمه محسن مدیرشانه‌چی، محمود رمضان‌زاده، و علی آخشینی، مشهد ۱۳۶۹ ش؛ (۱۹) حمید بیات، «نقش بلندیهای جولان درآینده‌ی گفت‌وگوهای سوریه و رژیم صهیونیستی»، فصلنامه‌ی سیاست خارجی، سال ۱۳، ش ۴ (زمستان ۱۳۷۸)؛ (۲۰) فردریك جرارد پیك، تاریخ شرقی الاردن و قبائلها، تعریب بهاءالدین طوقات، بغداد )? ۱۹۳۴(؛ (۲۱) محسن توكلی، « و جولان، كلید صلح و یا جنگ در خاورمیانه»، دیدگاهها و تحلیلها، ش ۱۲۹ (شهریور ۱۳۷۸)؛ (۲۲) جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بغداد ۱۴۱۳/۱۹۹۳؛ (۲۳) حسان‌بن ثابت، دیوان، چاپ ولید عرفات، لندن۱۹۷۱؛ (۲۴) خلیل‌بن احمد، كتاب‌العین ، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵؛ (۲۵) مصطفی مراد دبّاغ، بلادنا فلسطین، خلیل ، ج ۳، قسم ۲، ۱۴۰۵/۱۹۸۵، ج ۶، قسم ۲، ۱۳۹۴/۱۹۷۴؛ (۲۶) یوسف دبس، مختصر تاریخ سوریه، ج ۱، بیروت ۱۹۸۴؛ (۲۷) عبیدبن حصین راعی نمیری، شعرالراعی النمیری، چاپ نوری حمودی قیسی و هلال ناجی، )بغداد( ۱۴۰۰/۱۹۸۰؛ (۲۸) احمد وصفی زكریا، عشائرالشام، دمشق ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ (۲۹) جرجی زیدان، العرب قبل‌الاسلام، بیروت: منشورات دارمكتبه الحیاه، )بی‌تا.(؛ (۳۰) عبدالحكیم سلوم، دررالبیان فی تاریخ الجولان، )دمشق( ۲۰۰۲؛ (۳۱) طبری، تاریخ (بیروت)؛ (۳۲) خالد عاید،«شهرك‌سازی در اراضی اشغالی»، در سیاست و حكومت رژیم صهیونیستی، ترجمه مركز مطالعات و تحقیقات اندیشه‌سازان نور، تهران: مركز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۷ ش؛ (۳۳) علی غامدی، بلادالشام قُبَیلَ الغزو المغولی: ۵۸۹ـ۶۵۷ ه / ۱۱۹۳ـ۱۲۵۹ م، مكه ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸؛ (۳۴) محمد مصلح، الجولان: الطریق الی الاحتلال، بیروت ۲۰۰۰؛ (۳۵) ولید معلم، سوریه: ۱۹۱۶ـ۱۹۴۶ م، الطریق الی الحرّیه، دمشق ۱۹۸۸؛ (۳۶) مقدسی؛ (۳۷) الموسوعه العربیه، دمشق: هیئه الموسوعه العربیه، ۱۹۹۸ـ ؛ (۳۸) الموسوعه العربیه العالمیه، ریاض: مؤسسه اعمال الموسوعه للنشر و التوزیع، ۱۴۱۹/۱۹۹۹؛ (۳۹) زیادبن معاویه نابغه ذبیانی، دیوان، چاپ محمدطاهر ابن عاشور، تونس ۱۹۸۶؛ (۴۰) غلامرضا نجاتی، جنگ چهارم اعراب و اسرائیل: رمضان ۱۳۹۳، )تهران( ۱۳۵۲ ش؛ (۴۱) ) نقشه] لبنان، مقیاس ۰۰۰ ، ۲۰۰: ۱، بیروت: جیوپروجكتس، ۲۰۰۲؛ (۴۲) محمدبن عمرواقدی، فتوح‌الشام، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۴؛ (۴۳) یعقوبی، البلدان؛ (۴۴) Kevin Butcher, Roman Syria and the Near East , London ۲۰۰۳; (۴۵) Encyclopaedia Judaica , Jerusalem ۱۹۷۸-۱۹۸۲, s.v. "Golan" (by Michael Avi-Yonah); (۴۶) EI ۲ , s.v. "Al-Dj awlan" (by D. Sourdel); (۴۷) Martin Gilbert, The Routledge atlas of the Arab-Israeli conflict , London ۲۰۰۲; (۴۸) Steven Runciman, A history of the Crusades , Middlesex, Engl. ۱۹۸۰-۱۹۸۱. ۲۰ - پانویس
۲۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جَوْلان »، شماره۵۲۱۴. |